foto: © Sasha Zilov - op 5 januari 2025 genomen met Sony α7C II - diafragma ƒ/4.5, ISO 1600, sluitertijd 0.004s
Er zijn een paar onveranderlijke wetten in fotografie. Kleine diafragma’s? Grote scherptediepte. Grote diafragma’s? Kleine scherptediepte. Snelle sluitertijden bevriezen actie, langzame creëren beweging. En hoge ISO’s? Die geven je ruis. Maar eerlijk: dat is tegenwoordig minder dramatisch dan vroeger.
Hoge ISO is altijd een compromis geweest, en hoewel moderne technologie veel van de oude beperkingen heeft weggepoetst, blijft het onderwerp een bron van verwarring en discussie. Laten we het ontleden.
Wat is ISO
De term ISO komt uit de tijd van analoge film. Vroeger hadden filmfabrikanten elk hun eigen classificaties voor lichtgevoeligheid. Dat was verwarrend, dus werd een standaard ontwikkeld: ISO (International Standards Organization). Dit systeem gaf fotografen een universele maatstaf om te weten hoe lichtgevoelig een filmrol was.
Film
Bij film was de lichtgevoeligheid ingebouwd in de rol. Een ISO 100-film was ideaal voor zonnige dagen, terwijl een ISO 800-film geschikt was voor slecht verlichte situaties. Maar je zat vast aan die keuze. Wilde je schakelen tussen binnen- en buitensituaties? Dan moest je vaak óf met twee camera’s werken óf een rol volschieten voordat je kon overschakelen.
Digitaal
Digitale camera's gebruiken natuurlijk geen film, dus dat ISO-nummer is eigenlijk een equivalent: het nummer vertelt je hoe gevoelig je beeldsensor is voor licht, vergeleken met het equivalente pak film.
Hiermee kunnen we gewoon de ISO instellen die we willen gebruiken, afhankelijk van de lichtsituatie. Het enige echte probleem met het digitale ISO-systeem is dat we soms vergeten de ISO te wijzigen wanneer we in en uit verschillende lichtsituaties gaan.
Het is natuurlijk oneindig handig om de lichtgevoeligheid van de beeldsensor van je camera te kunnen veranderen. Elke fotograaf wordt wel eens geconfronteerd met een situatie waarin het licht te laag is voor lage ISO's, en heeft de optie om die instelling aan te passen wanneer nodig. Maar sommige fotografen aarzelen om dit te doen en kiezen in plaats daarvan voor een groter diafragma of een langere sluitertijd, of zelfs om de flitser in te schakelen.
En er zijn zeker situaties waarin dit geschikt is: opnames waarin geen beweging is, kunnen bijvoorbeeld worden gefotografeerd met lange sluitertijden en lage ISO's, zolang de fotograaf een statief heeft om de camera te stabiliseren tijdens die langere belichting. En grote diafragma's (klein f-getal) zijn ook een alternatief, mits de scherptediepte niet belangrijk is.
Flitsen is een ander alternatief, mits het goed wordt uitgevoerd. Directe flits kan erg lelijk zijn en fletse gezichten, rode ogen en zwarte schaduwen veroorzaken, maar als je een externe flitser hebt, kan deze worden teruggekaatst of verspreid, wat betekent dat het licht er veel natuurlijker uitziet.
Wat veroorzaakt ruis?
Als je geen externe flitser hebt, of als je een grotere scherptediepte nodig hebt, of als er beweging is in een scène, is het beter om de hogere ISO te kiezen.
Sommige fotografen aarzelen nog steeds om dat te doen en kiezen toch voor kleine cameratrillingen of bewegingsonscherpte, zodat ze dat ISO-getal laag kunnen houden. Dat komt nog steeds voort uit een eeuwenoud geloof, ooit gebaseerd op zeer reële zorgen, dat foto's met hoge ISO van slechte kwaliteit zijn.
Bij analoge film veroorzaakten hogere ISO’s grotere zilverhalidekristallen, wat resulteerde in zichtbare korrel. Bij digitale fotografie noemen we dit effect ruis. De oorzaak is echter anders: ruis ontstaat door de verhouding tussen signaal en ruis in de sensor. Hoe minder licht er beschikbaar is, hoe meer willekeurige variaties zichtbaar worden, vooral in donkere gebieden.
Sommige fotografen aarzelen nog steeds om hoge ISO's te gebruiken en kiezen toch voor kleine cameratrillingen of bewegingsonscherpte...
Nu krijgen we met digitaal een vergelijkbaar visueel effect met hogere ISO's, behalve dat de uitleg hiervoor compleet anders is. In plaats van een "korrel" noemen we het "digitale ruis", wat er vergelijkbaar uitziet doordat zowel korrel als digitale ruis een soort zanderig of korrelig uiterlijk hebben.
Digitale ruis is altijd even groot, want pixels blijven dezelfde afmetingen houden, ongeacht de ISO-waarde. De hoeveelheid ruis neemt toe bij hogere ISO’s, en het is het meest zichtbaar in het blauwe kanaal. Dit onderscheidt digitale ruis van filmkorrel, die een neutrale kleur had en in grootte varieerde met de ISO.
Ook nu kunnen hoge ISO's zelfs in de moderne camera's nog steeds problemen in de fotokwaliteit veroorzaken.
Moderne oplossingen
Tegenwoordig zijn de beperkingen van ISO veel minder groot. Camera’s hebben geavanceerdere sensoren en krachtigere processors die ruis in JPEG-afbeeldingen verminderen. Als je bijvoorbeeld een gloednieuwe systeemcamera hebt, zul je waarschijnlijk geen ruis opmerken totdat je die zeer hoge ISO's bereikt. Maar als jouw primaire camera een smartphone is, met een zeer kleine sensor, zul je ruis gaan opmerken bij ISO's in veel lagere bereiken.
Fullframe-sensors en stacked sensors leveren betere prestaties bij hoge ISO’s, en nabewerkingssoftware maakt het gemakkelijker dan ooit om ruis te onderdrukken in RAW-beelden.
Toch blijft het een persoonlijke keuze. Sommige fotografen tolereren wat ruis, terwijl anderen koste wat kost proberen het te vermijden. Dit kan zelfs leiden tot verkeerde beslissingen, zoals het verlagen van de sluitertijd of het openen van het diafragma tot een punt waarop de opname onscherp of verkeerd belicht raakt.
Hoe test je je camera?
Een eenvoudige manier om te begrijpen hoe jouw camera met ruis omgaat, is door zelf te experimenteren:
- Kies een stilstaand object in een omgeving met matig licht, zoals een kamer met daglicht.
- Gebruik een statief en stel de ISO-waarde in op 100.
- Maak een foto en verhoog de ISO geleidelijk, terwijl je alleen de sluitertijd aanpast. Zo houd je de scherptediepte consistent.
- Bekijk de beelden op 100% vergroting en bepaal tot welke ISO je ruis acceptabel vindt.
Dit geeft je een referentiepunt waarmee je kunt werken. Houd er wel rekening mee dat het beter is om alleen de sluitertijd te veranderen voor dit experiment, omdat wanneer je het diafragma verandert, je de scherptediepte in de afbeelding verandert, wat het moeilijker maakt om de lage ISO-opname te vergelijken met de hogere ISO-opnamen.
Kom je tijdens het fotograferen in een situatie waarin je ISO hoger moet zetten dan je normaal zou willen? Overweeg dan alternatieven zoals een lens met een groter diafragma of het gebruik van extra licht, bijvoorbeeld via een externe flitser.
Tips om ruis weg te houden uit je opname
Er zijn manieren om de hoeveelheid ruis in je foto's te beperken, zelfs bij ISO waarden die je niet helemaal prettig vindt.
Histogram
De eerste tip is om het histogram te gebruiken. Als jouw camera het histogram laat zien voordat je de foto maakt, kun je die informatie gebruiken om een foto te maken die minder snel ruis bevat. Je wilt met name "rechts belichten".
Dat betekent dat je wilt dat het histogram enigszins naar rechts is scheefgetrokken, met de hoogste pieken aan de rechterkant, maar zonder clipping in de highlights. Met andere woorden, de grafiek moet aflopen voordat deze de rand bereikt, in plaats van abrupt te worden afgesneden. Wanneer je deze techniek gebruikt, kun je de hoeveelheid ruis die je vastlegt beperken, vooral bij opnames met weinig contrast.
Nabewerking
Vergeet niet dat je ook onbedoeld ruis kunt vergroten in de nabewerking. Het verlichten van onderbelichte delen in een afbeelding kan ruis vergroten, daarom is het het beste om de "shoot to the right"-techniek te gebruiken. En dit probleem wordt duidelijker naarmate de ISO hoger is.
Omdat je het omgekeerde probleem niet hebt (je creëert geen ruis wanneer je schaduwen donkerder maakt), is dat een goede reden om in situaties met weinig licht te neigen naar licht overbelichten. Vergeet niet dat je een licht overbelichte afbeelding altijd donkerder kunt maken zonder ruis te creëren.
Texturen
Ruis valt minder op in gebieden met veel textuur, zoals bladeren of stenen, dan op gladde oppervlakken zoals een wateroppervlak.
Creatief gebruik van ruis
Ruis is niet altijd slecht. Het kan een foto een rauw, journalistiek karakter geven of een nostalgisch, filmisch gevoel. Sommige moderne camera’s hebben zelfs creatieve bedieningselementene zoals Grain Effect om het uiterlijk van filmkorrel te simuleren.
Probeer ruis te omarmen in plaats van het koste wat kost te vermijden. Soms draagt het juist bij aan de esthetiek van een foto.
Zelfs als je je intens ongemakkelijk voelt bij ruis, kun je je ISO voorbij jouw referentiepunt verhogen en proberen situaties te fotograferen waarin je ruis in de compositie opneemt. Je zult jezelf misschien verrassen met enkele van de prachtige effecten die je niet alleen ondanks de ruis kunt bereiken, maar dankzij de ruis.
